شهید اول

محمد بن مکی عاملی (۷۳۴-۷۸۶ ق)، مشهور به «شهید اول» از فقهای نامدار شیعه در قرن هشتم هجری و شاگرد فخرالمحققین حلی است. از مهمترین آثار فقهی او می توان «اللمعة الدمشقیة» و «ذكرى الشيعة» را نام برد. شهید اول در دمشق بر اثر عداوت و حسادت دشمنان شیعه به شهادت رسید.

ولادت

محمد بن مکی بن محمد شامی جزینی در سال ۷۳۴ در قریه جزین جبل عامل متولد گردید. جبل عامل از قدیمی ترین مراکز تشیع و در جنوب لبنان است.

تحصیلات و استادان

محمد بن مكی در اوایل بلوغ به عراق رفت و در شهر حله که مرکز شیعیان آن روز بود اقامت گزید و در نزد دانشمندان‌ بزرگ‌ آنجا به تحصیل پرداخت.‌

او یكی از پر استادترین فقهای نامدار شیعه است و از سید صدر كركی دخترزاده محقق نقل شده است كه او بیش از هزار اجازه روایتی و اجتهادی از اساتید را با خود همراه داشته است كه در محضر بیشتر آنان تلمذ نموده بود. برخی از اساتید شهید اول عبارتند از:

• فخرالمحققین، پسر علامه حلی؛ شهید اول بیش از هفت ماه از محضر او استفاده كرده است. شهید به قصد تلمذ از محضر علامه حلی عازم حله شده بود كه در بین راه مصادف با تشییع جنازه او گردید. شهید اول از فخرالمحققین اجازه روایتی نیز دارد كه پشت كتاب القواعد آمده است و صورت آن چنین است: امام علامه بزرگ افضل علماء و سید فضلا، مولانا شمس الحق والدین، محمد بن مكی بن محمد بن حامد مشكلات این كتاب را بر من خواند و من به او، روایت تمام كتاب های پدر و تمام تالیفاتی كه پیشینیان بزرگوار ما گردآوری نموده اند، بر اساس آن طرقی كه به آنان منتهی می گردد، اجازه دادم.
• سید عمیدالدین بن عبدالمطلب حلی (م، ۷۵۴ ق) خواهر زاده علامه حلی که بر بسیاری از کتب علامه حلی شرح دارد.
• سید ضیاءالدین عبدالله حلی؛ برادر سید عمید الدین که شرحی بر تهذیب الوصول علامه حلی دارد.
• ابن معیه؛ ایشان در فقه، تاریخ، انساب و ادب تبحر ویژه داشت و دارای تالیفات فراوان است. شهید از استاد خویش اینگونه یاد می کند: او در همه دانش ها و آثار از شگفتی های زمان بود.

شاگردان

از كسانی كه نزد شهید اول تلمذ کرده و اجازه روایتی داشته اند می توان افراد زیر را نام برد:

• شیخ مقداد سیوری، صاحب كتاب التنقیح.
• شیخ حسن بن سلیمان حلی، صاحب كتاب مختصر بصائر الدرجات.
• شیخ شمس الدین محمد مشهور به ابن عبدالعال كركی عاملی.
• شیخ زین الدین علی بن خازن حائری، استاد روایت احمد بن فهد حلی، صاحب المهذب و الموجز و عدة الداعی. شهید اول در تاریخ ۱۲ رمضان ۷۸۴ ه.ق، دو سال قبل از شهادت خویش به افتخار او اجازه روایتی مفصلی صادر فرموده اند که متن آن در روضات الجنات آمده است.

آثار و تألیفات

فهرست تألیفات شهید اول بر اساس آنچه در ریحانة الادب آمده چنین است:

1. اختصار الجعفر.
2. الأربعون حدیث.
3. الاربعون مسأله.
4. الاعتقادیه.
5. الالفیه فی فقه الصلوه، با شرحی كه شهید ثانی بر آن مرقوم داشته، تحت نام «المقاصد العلیه» در تهران چاپ سنگی شده است.
6. الباقیات الصالحات.
7. البیان در فقه (مطبوع).
8. التكلیف یا تكلیفیه.
9. جامع البین یا الجامع بین شرحی الاخوین كه شرح «تهذیب الوصول» علامه حلی است كه ما بین دو شرح تهذیب كه از سید عمیدالدین و سید ضیاءالدین خواهرزادگان خود علامه حلی می باشد، جمع و تالیف نموده است.
10. غایة المراد فی شرح نكت الارشاد، که حاشیه شرح ارشاد علامه حلی می باشد و در ایران چاپ سنگی گردیده است.
11. حاشیه قواعد الاحکام علامه حلی.
12. خلاصة الاعتبار فی الحج و الاعتمار.
13. الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه (مطبوع).
14. القواعد الكلیه فی الاصول والفروع، كه به قواعد شهید معروف است و چاپ سنگی شده است.
15. اللمعة الدمشقیه كه بارها در ایران چاپ گردیده و جز كتاب های درسی حوزه علمیه اسلامی است.
16. مجامیع ثلثه در سه مجلد.
17. المزار.
18. المسائل، كه به مسائل ابن مكی معروف است.
19. النفلیه كه با الفوائد المكیه كه شرح شهید ثانی بر همان كتاب می باشد، در تهران چاپ سنگی شده است.
20. الدرة الباهرة من الاصداف الطاهرة از جمله کتب منسوب به شهید اول است.
21. ذكرى الشيعة فى احكام الشريعة كتابِ فقهى-استدلالى است که در آن مباحث طهارت و صلات بیان شده است.

شهید اول در دمشق

شاید بیشترین اقامت شهید اول نسبت به مناطق دیگر، شهر دمشق باشد؛ شهید ثانى در این باره مى نویسد: «چهار فرزند شهید اول، در شام متولد شدند. ولادت فرزندانش در شام، دلیلى است که مدت زیادى در آنجا اقامت داشته در عین اینکه به زادگاهش، شهرها و کشورهاى اسلامى نیز مسافرت کرده است».

حکومت مصر و شام در آن زمان در دست ممالیک بود. ممالیک با گرایش مذهبی سنی، تلاش فراوانی را برای قدرت گیری مذاهب اهل سنت انجام دادند که این تلاش بیشتر به جهت کسب مشروعیت سیاسی و مذهبی از علما بود. در چنین فضایی کسانی مانند شهید اول نمی توانستند مذهب خود را ابراز دارند و قرائن نشان می دهد که ایشان در دمشق به عنوان فقیهی شافعی معروف بودند. و آنچه از تألیفات در خصوص فقه شیعه داشته اند یا به تربیت شاگرد در این زمینه اهتمام داشته اند، در اختفا و به صورت پنهانی بوده است. خود ایشان در خصوص نگارش کتاب اللمعة الدمشقیه می گوید: «مجلس من در دمشق از دانشمندان اهل سنت به موجب نزدیکی و رابطه ای که با آنها داشتم خالی نبود، ولی وقتی آغاز به نوشتن کتاب لمعه کردم بیم آن داشتم که فردی از متعصبان وارد شود و ببیند، اما از لحظه شروع تا پایان کتاب هیچ یک از آنان بر من وارد نشدند و این از الطاف غیبی الهی بود».

شهادت

چنانکه گفته شد، حکومت مصر و شام در زمان شهید اول در دست ممالیک بود، زمانی که «بیدمر» از طرف برقوق (نخستین پادشاه از ممالیک برجی) به عنوان حاکم دمشق منصوب شده بود. در مورد جریاناتی که منجر به شهادت او شد گفته شده:

بعضى از عوامل نفوذى براى ايجاد اختلاف بين مسلمين امور ناروائى را كه بسيار تفرقه انداز بود به شهيد نسبت داده و آن را نزد قاضى صيدا به ثبوت رسانيدند. از جمله این افراد نفوذی می توان به وابستگان فرقه منحرف یالوشیه اشاره نمود. سرکرده این فرقه فردی به نام «محمد یالوشى» از علماى كُرد شيعه بود. وی ابتدا جزو شاگردان شهید بود ولى پس از مدتی با وى اختلاف نظر پيدا كرد و عقاید فاسدی را ابراز نمود و جمع زیادی از شیعیان ناآگاه را به دور خود جمع کرد.

گفته شده کتابی در زمينه اصول و قواعد شعبده به دست شهيد رسيد، وی کتاب مذکور را به يالوش داد تا آن را از بين ببرد، ولی او کتاب را مخفی نموده و به دروغ اعلام کرد کتاب را از بين برده است. او سپس با مطالعه کتاب و فراگيری مطالب آن و اجرای کارهای شعبده، نظر عوام و مردم جاهل را به سوی خود جلب کرد و ادعای پيامبری نمود. شهيد اول که وضع را چنین دید وى را تكفير كرد و حکومت وقت را در جریان فتنه یالوش قرار داد. حکومت وقت به مقابله با شيخ یالوشى پرداخت و وی در كارزار با حکومت كشته شد.

با کشته شدن او کينه طرفدارانش نسبت به شهيد اول دوچندان شد. بنابر این به دسيسه شيخ تقى الدين جبلى خيّامى و پس از او یوسف بن یحیی که هر کدام به ترتیب جانشين شيخ یالوشى گردیدند، بسيارى از شيعيان مرتد و پیروان فرقه یالوشيه، نزد قضات بیروت و حلب و دمشق و نیز «بیدمر» حاکم دمشق که دست نشانده برقوق پادشاه مصر بود، از وی بدگویی نمودند و بر ارتداد و کفر وی شهادت دادند. این امر باعث شد که وى را با اتهامات ساختگی دستگیر کرده و به مدت يك سال در قلعه دمشق زندانى نمودند.

با طولانی شدن مدت حبس شهید، اعتراض دوستداران وی بلند شد و این امر باعث نگرانی «بیدمر» حاکم دمشق گردید، وی از بیم شورش مردم و حمله آنان به زندان و آزادی شهید و برای از بین بردن شخصیت شهید در نزد مردم و سپس قتل وی بدون این که اعتراضی متوجه حکومت شود، نقشه ای شوم را طراحی نمود. بر این اساس پیروان فرقه یالوشيه گزارشی بر عليه شهيد اول آماده کردند و در آن گفتارهای باطل و نادرستی را به ايشان نسبت دادند و هفتاد نفر از آنان بر درستی آن گزارش شهادت دادند. از طرف ديگر عباد بن جماعه قاضی دمشق هزار نفر از پيروانش را تحريک کرد تا بر صحت آن گزارشات شهادت دادند. گفته شده عباد بن جماعه در دوران جوانی با شهيد همدرس بوده است و چون شهید به واسطه هوش سرشار و فضل و کمال بر او و ساير هم دوره‌ای هايش مقدم بوده، ‌وی نسبت به موقعيت شهید حسادت خاصی داشته و در مواقع گوناگون در صدد سعايت و بدگويی از ايشان بوده و هر روز توطئه جديدی را بر عليه وی طراحی می کرده است.

وقتی گزارش مذکور به دست ابن‌جماعه قاضی دمشق افتاد، وی آن را برای قاضی برهان‌الدين مالکی ارسال نمود و از او خواست در اين پرونده طبق نظر خود حکم کند و گرنه او را از منصب قضا عزل خواهد کرد. مجلسی ترتيب داده شد که در آن «بیدمر» حاکم دمشق و قضات و جمع زيادی از مردم در آن حضور داشتند. در آن مجلس اتهامات شهيد مطرح گرديد، ولی وی اتهامات ذکر شده را انکار نمود تا مبادا جرم نسبت داده شده در حق او ثابت گردد. اما آنها از او نپذیرفتند و سرانجام قاضی برهان‌الدين مالکی حکم به قتل او را صادر کرد.

در مورد چگونگی شهادت او نوشته اند: ابتدا او را گردن زدند، و سپس بدار آویختند و پس از سنگسار بدن او را سوزاندند.

شهید اول اولین عالم شیعه نیست که به شهادت رسیده باشد و علت نامگذاری و شهرت شهید اول بدین نام، این است که ایشان از شخصیتهای ‏طراز اول علما بود و تا آن زمان سابقه نداشته که چنین شخصیتهای بزرگ علمی را با آن وضع دلخراش به‏ شهادت برسانند.

پانویس

پیوندها

• زندگینامه

• کتاب الدرة الباهرة

• کتاب المزار

• کتاب القواعد و الفوائد

• کتاب النفلية

• کتاب ذكری الشيعة فی أحكام الشريعة

• کتاب اللمعة الدمشقية

• کتاب الدروس

• کتاب الاربعون حديثا

• کتاب البيان

• کتاب غايه المراد فی شرح نكت الارشاد